Spacery po zabytkowych cmentarzach mają wiele nastrojowego uroku. Dają możliwość bezpośredniego obcowania z ciekawą formą komemoracyjnego przesłania, zawartego w kamiennej formie, jaką jest nagrobek.
Coraz częściej nastrój ten zakłócany bywa dysonansem, widocznym szczególnie na starych cmentarzach, gdzie pomiędzy indywidualnymi realizacjami pojawiają się kompozycje „uniwersalne”, których forma i materiał nie nawiązują do wymogów otoczenia, lecz są rezultatem wyboru jednego spośród masowo produkowanych lub zamawianych internetowo, bezpośrednio w hurtowni nagrobków. Powoduje to, iż zabytkowe otoczenie powoli zmienia się w przypadkową zbieraninę, prezentującą upodobania i możliwości lokalnych inwestorów. Z tych względów konieczny stał się nadzór służb konserwatorskich, które w porozumieniu z zarządami cmentarzy i organizacjami społecznymi od lat próbują zapanować nad chaosem form pojawiających się na zabytkowych cmentarzach.
Liczne spory z inwestorami, prowadzone podczas komisji i oględzin tych zabytkowych terenów, sprowokowały potrzebę ustalenia rzeczywistych przyczyn, dla których na miejscu indywidualnych realizacji forsowana jest chęć czy wręcz żądanie usunięcia starego pomnika i zastąpienia go nowym, wybłyszczonym, w kształcie popularnej dziś fali z napisami malowanymi żółtozłotą farbą. Konieczne stało się ustalenie, co tak naprawdę wpływa na fakt, że na terenach zabytkowych stawiane są obiekty sztampowe, standardowe, nieuwzględniające możliwości koegzystencji z formą sąsiedniego, zabytkowego nagrobka. Od wielu już lat służby konserwatorskie próbują wypracować właściwą, rozsądną formę współpracy. Skutki tych działań są różne, w dużej mierze uzależnione od siły argumentacji konserwatora i konsekwencji działań zarządów cmentarzy. W tych warunkach najczęściej dochodzi jedynie do przymusowego kompromisu, zawieranego pomiędzy oburzonym inwestorem a wyczerpanym emocjonalnym szantażem konserwatorem. Obiegowa informacja, iż prace konserwatorskie przy obiekcie historycznym są kilkakrotnie droższe niż postawienie nowego, „solidnego nagrobka”, jak również kłamliwe stwierdzenie, iż w rzeczywistości bezpłatna konsultacja z komisją konserwatorską − to dodatkowy koszt rzędu „następnego” 1000 zł, powodują, że wszyscy czują się osaczeni i niezdolni do logicznego myślenia, tym bardziej że decyzje o postawieniu, rozbudowaniu czy też remoncie nagrobka często idą w parze z emocjami związanymi z utratą ukochanej osoby.
Wymienione wyżej problemy oraz fakt przynależności od 2007 r. Warszawy do Organizacji Znaczących Cmentarzy Europejskich (ASCE – Association of Significant Cemeteries in Europe), zrzeszającej instytucje sprawujące opiekę nad zabytkowymi nekropoliami, zobowiązały Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków do uporządkowania tych relacji.
W pierwszej kolejności, widząc ogromne braki dobrych propozycji na rynku kamieniarskim, zdecydowano się wyjść naprzeciw realnym potrzebom, dostarczając zbiór propozycji nagrobków, które będą godnie prezentować tendencje stylistyczne przełomu XX i XXI w. W porozumieniu z warszawskimi kamieniarzami ustalono grupy cenowe, w których zawarto trzy kategorie nagrobków: pojedynczych, podwójnych oraz kaplicy. Podział cenowy stanowił jeden z głównych kryteriów ogłoszonego w czerwcu br. „Konkursu na projekt współczesnego nagrobka zalecanego dla cmentarzy zabytkowych”.
Konkurs miał charakter otwarty, ale głównie adresowany był do studentów uczelni artystycznych z całego kraju. Jego idea − to zainspirowanie projektantów do stworzenia nowoczesnego nagrobka, którego forma harmonizowałaby z otoczeniem starych, zabytkowych cmentarzy Warszawy. Zamierzeniem organizatorów konkursu – Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków oraz Stowarzyszenia Architektów Polskich – było stworzenie dobrych wzorów, z których w przyszłości mogliby korzystać wszyscy, którzy staną przed wyborem formy pomnika odpowiedniego dla historycznych cmentarzy. W regulaminie konkursu pojawił się podział na wspomniane kategorie cenowe: do 8 tys., do 15 tys. oraz powyżej 15 tys. zł.
Nadesłane do organizatorów projekty uznane zostały jako „reprezentujące dobry poziom artystyczny i użytkowy”. Komisja sędziowska – w skład której weszli: Ewa Nekanda-Trepka (Stołeczny Konserwator Zabytków), Jakub Wacławek (prezes Oddziału Warszawskiego SARP), Beata Bochińska (prezes Instytutu Wzornictwa Przemysłowego), ks. Marek Gałęziewski (dyrektor Zarządu Cmentarza Powązkowskiego), Jan Mazur (Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej), Ksawery Piwocki (rektor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie) – nagrodziła po jednym projekcie w każdej kategorii. W kategorii cenowej do 8 tys. zł zwyciężyła Dominika Falkowska z Wydziału Architektury i Urbanistyki Politechniki Gdańskiej; do 15 tys. zł – Grzegorz Kenig z Wydziału Architektury i Urbanistyki Politechniki Śląskiej w Gliwicach; powyżej 15 tys. zł – Piotr Tumidajski z Wydziału Architektury i Urbanistyki Politechniki Krakowskiej.
W każdej kategorii przyznano również wyróżnienia. W pierwszej kategorii odznaczonych zostało osiem projektów: Aleksandra Andrzejewska, absolwentka Wydziału Architektury i Urbanistyki Politechniki Gdańskiej; Marcin Kuliński z Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej; Justyna Osiecka z Wydziału Budownictwa i Architektury Politechniki Łódzkiej; Marek Pazio z Wydziału Architektury i Urbanistyki Politechniki Gdańskiej; Andrzej Stoksik z Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej oraz trzykrotnie Piotr Tumidajski. W kategorii drugiej wyróżnionych zostało pięć projektów: Marcin Gach, absolwent Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej oraz dwukrotnie Marcin Kuliński i Piotr Tumidajski. W kategorii powyżej trzeciej wyróżnione zostały dwa projekty: Szymona Bobrowicza z Wydziału Architektury i Urbanistyki Politechniki Krakowskiej oraz Michała Pająkiewicza z Warszawy.
Wszystkie nagrodzone oraz wyróżnione projekty zostaną opublikowane we wzorniku, który powinien przyczynić się do poprawienia stylistycznego chaosu, jaki wkradł się w melancholijny nastrój zabytkowych nekropolii.
Autorką artykułu opublikowanego w Krajobrazie Warszawskim, nr 117 Listopad 2010 jest Agnieszka Kasprzak
Zapraszamy do zapoznania się ze Wzornikiem współczesnych nagrobków zalecanych dla cmentarzy o charaktereze zabytkowym - w załaczniku