Naturalnym elementem decydującym o wyglądzie założenia jest skarpa wiślana, która kompozycyjnie dzieli park na górny i dolny. Na terenie 20 ha parku górnego znajduje się pałac i towarzyszące mu zabudowania. 17 metrów niżej leży rozległy park dolny o powierzchni ponad 100 ha.
Na fotografii Pałac w Natolinie. Fot. BSKZ
Zespół pałacowo-parkowy w Natolinie to jedno z najcenniejszych romantycznych zabytkowych założeń tego typu w Polsce.
Dawna Bażantarnia
Las natoliński pod koniec XVII wieku był zwierzyńcem króla Jana III Sobieskiego i zarazem częścią majątku wilanowskiego. Jego następca, August II Mocny przekształcił las w miejsce hodowli i polowań na bażanty. Dlatego od tamtej pory, aż do początku XIX w., miejsce zwano Bażantarnią.
Kolejny właściciel Wilanowa, książę August Czartoryski, w 1780 roku stworzył tu wiejską, letnią rezydencję, zaś na skarpie wiślanej wybudował pałac w stylu klasycystycznym z widokiem na położony w dole las.
Natolin – na cześć Natalii Potockiej
Bażantarnia, wraz z resztą majątku wilanowskiego, pod koniec XVIII wieku przeszła na własność wnuczki Augusta Czartoryskiego - Aleksandry z Lubomirskich Potockiej, żony hrabiego Stanisława Kostki Potockiego. Następnie przeszła na własność ich syna, Aleksandra i jego żony Anny. Gdy w 1807 roku urodziła im się córka Natalia, na jej cześć rezydencję nazwano Natolin.
W tym okresie las przekształcono w modny wówczas romantyczny park krajobrazowy. Stopniowo wprowadzano więc takie elementy kompozycji jak: aleja obwodnicowa, starannie zaprojektowane wnętrza parkowe, polany, klomby i kępy starych drzew oraz budowle nawiązujące do architektury antycznej. Dziś te obiekty stanowią cenne zabytki, wśród nich m.in. świątynia dorycka (pawilon ogrodowy), akwedukt, most mauretański, mauzoleum przedwcześnie zmarłej Natalii oraz brama mauretańska, która była głównym wejściem na teren Natolina od strony Wilanowa.
Od połowy XIX do II połowy XX wieku Natolin był pozbawiony regularnych zabiegów konserwatorskich ze względu na trudną sytuację finansową właścicieli, ale także wojny i powstania. Podczas powstania warszawskiego i po jego upadku stacjonujące tu oddziały niemieckie rozgrabiły część wyposażenia i zniszczyły znaczną część zabytków Natolina. . Ogromne straty poniósł również park, który przeorany został rowami strzeleckimi.
W 1945 roku majątek upaństwowiono i powierzono pod opiekę Muzeum Narodowego.
Niedługo potem stał się rezydencją Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a następnie obiektem rezydencjonalnym Urzędu Rady Ministrów.
Obecnie – uczelnia, zabytek i rezerwat przyrody
Dzięki pozostawieniu parku przez prawie dwieście lat bez ingerencji człowieka, w centrum miasta powstał las o charakterze naturalnym i tak dużej bioróżnorodności, jak Puszcza Białowieska, co stanowi ewenement co najmniej w skali Europy.
Dlatego w 1991 r. część parku uznano za rezerwat przyrody o nazwie Las Natoliński. Ta forma ochrony przyrody jest niezbędna dla zachowania cennych wartości przyrodniczych parku. Uniemożliwia jednak przeprowadzenie pełnej rewaloryzacji obiektu. Ze względu na niekontrolowany rozrost drzewostanu słabo czytelna jest całość założenia oraz powiązania widokowe między poszczególnymi elementami kompozycji. Zatarły się formy charakterystyczne dla założeń romantycznych, takie jak polany, klomby czy grupy drzew.
Do dziś z historycznej kompozycji wyraźna jest główna oś kompozycyjna i widokowa, na której znajduje się pałac i brama mauretańska, a poza terenem parku - dzisiejsza ulica Pałacowa. Czytelny jest też układ głównych połączeń drogowych, w tym aleja obwodnicowa. Zachowały się też wspomniane wcześniej budowle parkowe oraz budynki: gajówka, domy dozorców, oficyna dworska, dawna stajnia i wozownia.
Od 1994 roku zespół pałacowo-parkowy administrowany jest przez Fundację Centrum Europejskie Natolin. W latach 90. Fundacja przeprowadziła prace konserwatorskie i adaptacyjne obiektów dawnego zespołu pałacowego. Wykorzystuje je m.in. na potrzeby kampusu Kolegium Europejskiego (College of Europe) – międzynarodowej instytucji edukacyjnej.
Park oraz poszczególne elementy założenia w lipcu 1965 r. wpisano do rejestru zabytków pod numerem 647. Ponadto, teren znajduje się w granicach Wilanowskiego Parku Kulturowego.
Piękno tego miejsca można podziwiać, biorąc udział w zorganizowanych grupach z przewodnikiem.
