Rezydencja króla Jana III znajduje się w dzisiejszej dzielnicy Wilanów, na krawędzi skarpy wiślanej. Umiejscowienie pałacu i ogrodów zaprojektowano według barokowej koncepcji entre cour et jardin (z fr. między dziedzińcem a ogrodem). Kompozycja ta przetrwała do dziś.
Na zdjęciu ogrody na tarasie dolnym w Wilanowie. Fot. BSKZ
Przez lata kolejni właściciele powiększali rezydencję, zakładali kolejne ogrody. W działaniach tych wyróżniał się w XIX wieku przede wszystkim Stanisław Kostka Potocki. Obecnie jest to 45-hektarowy zespół pałacowo-ogrodowy z licznymi historycznymi nawarstwieniami. Na jego terenie znajdziemy zarówno budowle, jak i ogrody, które powstały w różnych epokach i reprezentują różne style architektoniczne i ogrodowe.
Ogrody króla Jana
Najstarsza część ogrodów kształtowana była w tym samym czasie co budowa pałacu, czyli pod koniec XVII wieku. W bezpośrednim sąsiedztwie budynku, na tarasie górnym od strony wschodniej, założono reprezentacyjny ogród regularny. Podzielono go na kwatery, obsadzono roślinami ozdobnymi i udekorowano m.in. rzeźbami i wazami. Dalej, na tarasie dolnym, znajdował się ogród w stylu włoskim – z murem oporowym z niszami, grotą, sadzawkami i kwaterami obrzeżonymi niskim żywopłotem.
Nieopodal tej reprezentacyjnej części znajdowały się dwa ogrody fruktyfikujące, czyli owocowe – północny i południowy. Miały one charakter użytkowo-ozdobny. Ich kompozycja z kwaterami także była symetryczna, a układ wpisywał się w osie kompozycyjne całości założenia.
Sobieski znany był z umiłowania ziemiańskiego stylu życia i zgodnie z przekazami miał czerpać wielką przyjemność ze spacerów po wilanowskich ogrodach, a nawet wykonywania drobnych prac, jak sadzenie drzew. W XIX wieku powstała grafika, autorstwa Wojciecha Gersona, zainspirowana tym wydarzeniem.
Za południowym ogrodem fruktyfikującym, na zboczach tzw. Góry Bachusa, znajdowała się winnica, również podzielona na kwatery.
Dziś styl ogrodów regularnych z epoki króla Jana III oddają znajdujące się w sąsiedztwie pałacu ogrody parterowe (z fr. par terre, czyli przyziemie). Niskie, geometryczne, podzielone na kwatery, zdobione roślinnym ornamentem ułożonym według wzoru, który był przedłużeniem programu ikonograficznego (symbolicznego) wnętrz pałacowych.
Ogród angielski
Sto lat później, pod koniec XVIII wieku, zgodnie z życzeniem Izabeli Lubomirskiej, ówczesnej właścicielki Wilanowa, w południowej części założenia powstał ogród angielsko-chiński. Jego styl kontrastuje z regularnością, która cechowała kwaterowe ogrody barokowe. Tę przestrzeń nazwalibyśmy dziś parkiem we wczesnym stylu krajobrazowym. Charakteryzuje go starannie wyreżyserowane naśladownictwo natury. Dawało ono wrażenie swobody. Potęgowały je soliterowe (samotne) lub grupowe nasadzenia drzew, celowo wyeksponowane na tle otwartej przestrzeni oraz starannie zaprojektowane widoki.
Kilkadziesiąt lat później, w XIX wieku, ogród został powiększony i przekształcony przez Stanisława Kostkę Potockiego w park krajobrazowy, który dotrwał do dziś.
Park krajobrazowy północny
Właściciel Wilanowa powiększył założenie o teren leżący na północy, nad Jeziorem Wilanowskim, oraz o dawny Lasek na Kępie (nazwany Morysinem). Na tym obszarze polecił zaprojektować romantyczny park krajobrazowy, skomponowany z wykorzystaniem układu wodnego, na wzór podobnych założeń popularnych w Anglii. Romantyczny klimat w parku tworzą budowle wzniesione w różnych stylach, jak na przykład pompownia, przypominająca średniowieczny zamek, altana chińska, most rzymski czy neogotycka brama (najlepiej zachowany obiekt z tego okresu). Innymi elementami typowymi dla wieku XIX, jakie znajdziemy w tej części parku, są efektownie wyglądające klomby z wysokimi roślinami o ozdobnych liściach. Są one wierną kopią klombów typu angielskiego z dekoracyjną, ceramiczną bordiurą (fr. bordure - obramowanie).
W XIX wieku właściciele Wilanowa zmieniali nie tylko park. Przekształcili wówczas barokowy dziedziniec, nadając mu formę owalną, inaczej zagospodarowali przedpole i otoczyli je ceglanym ogrodzeniem.
Ogród różany i rośliny z Oranżerii
W połowie XIX wieku w miejscu południowego ogrodu fruktyfikującego z czasów króla Jana III, powstał neorenesansowy ogród różany. W geometrycznych kwaterach rosną teraz historyczne odmiany róż angielskich i francuskich. Elementami kompozycji są fontanna, pergola, wazy ogrodowe z roślinnością i dekoracje rzeźbiarskie.
W tym samym okresie przy północnym skrzydle pałacu powstał Gaj Akademosa z posągami Jana Kochanowskiego i Franciszka Karpińskiego.
Najnowsze zmiany dotyczą terenu przy Oranżerii. W miejscu, gdzie w XVII wieku stał drewniany kościół parafialny oraz cmentarz, dziś, po licznych przekształceniach, znajduje się wgłębnik z fontanną i z kwaterami obsadzonymi kwiatami. Latem ozdobą tej części ogrodu są rośliny wystawiane w donicach, m.in. bananowce, figowce, daktylowce kanaryjskie czy palmy kencje.
