Na przełomie XVIII i XIX wieku w sztuce projektowania parków i ogrodów nastąpiła ogromna zmiana. Wzorem do kształtowania przestrzeni zaczęła być swoboda natury, a nie regularność architektury, tak typowa dla ogrodów barokowych. Parki projektowane na wzór otaczającej przyrody nazywane są krajobrazowymi.
Na zdjęciu rabata w sąsiedztwie Oranżerii w Parku Wilanowskim. Fot. BSKZ.
Od XIX wieku znacznie większą uwagę zaczęto przywiązywać do form roślinnych złożonych z drzew i krzewów. Dawały one możliwość zaaranżowania przestrzeni na wzór krajobrazów naturalnych, stworzenia wnętrz, powiązań i osi widokowych. Dzięki takiemu myśleniu o przestrzeni możliwe stało się rozmycie granic parku w naturalnym otoczeniu, zatarcie granicy między przestrzenią zaprojektowaną a całkowicie naturalną.
Jak sadzono drzewa i krzewy?
Stosowano głównie gatunki drzew krajowych, ale sprowadzano także ciekawe okazy z Europy Zachodniej, Ameryki, Azji, a nawet z Australii. Drzewa sadzono tak, by tworzyły różnorodne elementy przestrzenne, jak np.: promenady i aleje, laski, grupy, kępy i klomby, ale również solitery (drzewa rosnące samotnie, wyeksponowane z każdej strony). Spośród drzew liściastych w parkach pojawiały się najczęściej: brzozy, buki, dęby, jarzębiny, jesiony, kasztanowce, klony, lipy, magnolie, miłorzęby, platany, surmie (katalpy), topole, tulipanowce. Z iglastych: choiny kanadyjskie, jodły, modrzewie, sosny wejmutki, świerki.
Krzewy częściej sadzono w pobliżu budynków, w grupach czy kępach, a także w klombach - do uzupełnienia rosnących już drzew. Komponowano zatem po kilka krzewów tego samego gatunku, najczęściej był to agrest, berberys, bez czarny, hortensja drzewiasta, jałowiec sabiński, jaśminowiec, kalina, kłokoczka, lilak, malina, peonia drzewiasta, rododendron i azalia, róża i tawuła. Wciąż popularny był bukszpan. Pnącza nadal oplatały specjalnie stawiane pergole.
Gdzie podziały się kwiaty?
Kwiaty w XIX w. mocno straciły na znaczeniu, gdyż przestały być niezbędne do tworzenia pięknych wnętrz parkowych i ogrodowych. Zaczęto uważać, że choć to bardzo wdzięczne rośliny, to są jednak zbyt nietrwałe i delikatne. Konieczność sezonowego wymieniania kwiatowych nasadzeń również nie przysparzała im popularności. Czy zatem całkowicie zaprzestano ich stosowania? Niezupełnie. Kwiaty, rośliny zielne i trawy ozdobne sadzono przede wszystkim w sąsiedztwie pałacu lub dworu na obrzeżach grup i klombów złożonych z drzew i krzewów, jako tzw. „przednią straż”. W mniejszych założeniach ogrodowych, gdzie nie było miejsca na duże klomby drzewiaste czy krzewiaste, budowano klomby kwiatowe lub mieszane, składające się z krzewów i bylin.
Zasadą przy tworzeniu klombów było to, że najwyższe rośliny sadzono w środku i a wokół nich, ku zewnętrznemu obrysowi, coraz niższe gatunki.
Do obsadzania klombów kwiatowych bardzo często wybierano bzy, które otaczano liliami lub ostróżkami, a w kolejnym, niższym kręgu - różami.
Poradnik księżnej Czartoryskiej
W XIX wieku na terenie dzisiejszego Wilanowskiego Parku Kulturowego znajdowały się rezydencje, które tworzyły tzw. klucz wilanowski, czyli ogromny zespół krajobrazowy. Składały się na niego założenie w Wilanowie oraz założenia filialne - Natolin, Ursynów (d. Rozkosz) i Gucin-Gaj. Na terenie każdego obowiązkowym elementem przestrzennym występującym w krajobrazowym parku czy ogrodzie były klomby drzewiaste, krzewiaste, kwiatowe lub mieszane. Stało się tak m.in. za sprawą książki Izabeli Czartoryskiej pt. „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”. Publikacja ta miała w tamtych czasach ogromny wpływ na wygląd parków organizowanych przy rezydencjach.
Właściciele inspirowali się zawartymi w książce wskazówkami. Z poradnika księżnej wiemy, że wśród gatunków kwiatów chętnie wówczas stosowanych w ogrodach były dziewanny, rezedy, lewkonie, kąkol, lwie paszcze, groszek wonny, bławatki, goździki polne, róże, maki, begonie, a z roślin cebulowych – irysy, narcyzy i tulipany.
Z innych publikacji wiemy, że stosowano także aksamitki, barwinki, dzwonki, fiołki, floksy, koleusy, korony cesarskie, krąglatki, krwawniki, laki, lilie, malwy, mydlnice, nachyłki, nagietki lekarskie, naparstnice, nasturcje, niecierpki, pelargonie, piwonie, powoje, przetaczniki, przylaszczki, pysznogłówki, trachelium, ubiorki, ukwapy i wiele innych.
XIX-wieczne rodzaje rabat i klombów w Wilanowie
Rabaty i klomby będące przykładem XIX-wiecznej sztuki ogrodowej, możemy dziś podziwiać na terenie ogrodów wilanowskich. Spotkamy je na terenie ogrodu różanego i ogrodu północnego, kolejne w sąsiedztwie budynku Oranżerii, przy kolumnie z orłem i na terenie parku krajobrazowego.
W przypadku dwóch zrekonstruowanych klombów liściastych przy kolumnie z orłem na uwagę zasługują nie tylko rośliny, ale także dekoracyjna bordiura, czyli obramowanie. Jej elementy wykonane są z ceramiki i mają kształt muszli św. Jakuba oraz liści akantu. Stanowią wierne odtworzenie oryginalnych bordiur XIX-wiecznych.
W ogrodzie przy Figarni, na osi pomiędzy ogrodem przy Oranżerii a kościołem Św. Anny, znajdziemy natomiast wyjątkowy, aromatyczny i smakowity klomb, bo stworzony wyłącznie z warzyw i ziół. Jesteśmy ciekawi, kto z Was odgadnie, jakie rośliny wchodzą w jego skład?
