W 2021 roku zakończyła się konserwacja ołtarza bocznego z tryptykiem Opłakiwanie Chrystusa w kościele św. Bonifacego przy klasztorze oo. Bernardynów w Warszawie. Prace były okazją do przeprowadzenia pierwszych gruntownych badań konserwatorskich tego dzieła.
Historia ołtarza
Ołtarz zaprojektowany przez Tylmana z Gameren powstał w latach 1688-1693 w czasie budowy kościoła. Tak jak całe wnętrze i wyposażenie tego niezwykłaego obiektu, ołtarz zachował się do dnia dzisiejszego właściwie bez zmian. Koncepcja ołtarza została nieco zmieniona przez wykonawcę, wybitnego rzeźbiarza gdańskiego Andreasa Schlűtera.
Kompozycja „ołtarza w ołtarzu” wzorowana jest na sztychach francuskiego artysty Jeana Lepautra Młodszego. Nastawa ołtarzowa składa się z płytkiej niszy w ścianie ujętej flankowaną przez putta złoconą ramą z medalionem, w którym znajduje się wizerunek Chrystusa w zwieńczeniu i z girlandami po bokach. Wewnątrz ramy skrzydlate putta podtrzymują ołtarz w ołtarzu, który stanowił pierwotnie XVI-wieczny flamandzki tryptyk Opłakiwanie Chrystusa warsztatu Petera Coecke’a van Aelsta. Obecnie oryginalne dzieło zastępuje kopia o wymiarach nieco mniejszych od oryginału.
Szlagmetal zamiast złota
Zmienne warunki panujące w kościele, spowodowane wydarzeniami dziejowymi, takimi jak m.in. II wojna światowa, przyczyniły się do częściowego zniszczenia oryginalnej materii zabytkowej ołtarza, zwłaszcza w partii złoceń i srebrzeń pokrywających dekorację.
W 1962 roku podjęto więc decyzję o przeprowadzeniu konserwacji dzieła. Kolejne prace miały miejsce w latach 80. XX wieku. Zabiegi renowacyjne zakłóciły niestety pierwotną koncepcję estetyczną wprowadzając chociażby polichromię złoconych girland kwiatowych. Zamiast złota płatkowego zastosowano pociemniałe i przetarte z biegiem czasu złociste goldlaki i szlagmetal. Wszystkie te nawarstwienia spłyciły rysunek i głębię reliefu powodując jego zatarcie.
Po pierwsze - badania
W trakcie badań poprzedzających prace w 2021 roku konserwatorzy odkryli, że największe zmiany wpływające na wygląd ołtarza miały miejsce w obrębie tynkowanej niszy stanowiącej tło dla tryptyku. Pierwotnie pokryta była srebrem płatkowym. W późniejszych latach została dwukrotnie przemalowana na kolor szary, a następnie w 1761 roku na niebieski z granatowymi gwiazdkami. Nisza biały kolor, jaki miała przed rozpoczęcia ostatnich prac, zawdzięcza konserwacjom XX-wiecznym, przeprowadzonym w 1962 roku i w latach 80.
Przywrócenie dawnej urody
W trakcie konserwacji przeprowadzonej w 2021 roku dzięki dotacji miasta, konserwatorzy usunęli wszystkie wtórne nawarstwienia z małej architektury ołtarza. Odsłonili także warstwę rzeźbiarską ze śladami oryginalnego złocenia. Zlikwidowali wtórne, często nieudolne, uzupełnienia elementów rzeźbiarskich. Nie obyło się bez niespodzianek. Na dnie niszy ołtarza odnaleziono skrzydło anioła podtrzymującego tryptyk. Przed laty poluzowało się i odpadło na skutek skurczenia się drewna spowodowanego zmiennymi warunkami wilgotnościowymi i wahaniom temperatury we wnętrzu kościoła.
Pracujący przy dziele konserwatorzy po dokonaniu niezbędnych uzupełnień wzmocnili strukturę ołtarza i przywrócili mu pierwotne walory estetyczne. Było to możliwe dzięki wykonaniu złoceń prawdziwym złotem płatkowym oraz pokryciu niszy ołtarza srebrem płatkowym.
Konserwatorzy usunęli także wtórne przemalowania w kolorze kości słoniowej dębowych części cokołowych ołtarza, przywracając pierwotnie założony efekt dębowej mensy przechodzącej płynnie w boazerię. Konserwacji poddano także kopię tryptyku Opłakiwanie Chrystusa. Po oczyszczeniu lico obrazu zabezpieczono werniksem, który uczytelnił kolorystykę obrazów.
W niszy ołtarza zamontowano urządzenie do pomiaru temperatury i wilgotności otoczenia. Nadmierna wilgotność powoduje bowiem rozwój bakterii, grzybów i pleśni prowadzących do niszczenia zabytku.
Dzięki dotacji m.st. Warszawy w wysokości 198 tys. zł. przeprowadzone prace przywróciły XVII-wieczne walory zabytku. Obecnie ołtarz boczny z tryptykiem Opłakiwanie Chrystusa nawiązuje do estetyki ołtarza głównego, konserwowanego wcześniej także dzięki miejskiej dotacji.
W 2022 roku w kościele św. Bonifacego przy klasztorze oo. Bernardynów planowane są prace przy drugim ołtarzu bocznym z obrazem św. Franciszka.
