Uczestnicy rocznicowego spotkania na Zamku Królewskim podkreślili doniosłość docenienia przez UNESCO dzieła odbudowy oraz woli narodu, którego tożsamość i historia zostały skazane na zagładę. Jak podkreśliła Magdalena Gawin, wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego, obecność na liście światowego dziedzictwa oddziałuje do dziś:
Rocznica ta to nie tylko święto m.st. Warszawy i służb konserwatorskich, ale także święto wszystkich warszawiaków. Warszawa bez odbudowy Starego Miasta byłaby miastem socrealizmu i modernizmu. Rekonstrukcja Starego Miasta, a potem Zamku Królewskiego, odnosiła się bezpośrednio do tożsamości mieszkańców Warszawy i Polaków jako narodu – podkreśliła min. Gawin.
Odbudowa nie byłaby możliwa bez architektów i konserwatorów takich jak Jan Zachwatowicz, Piotr Biegański czy Stanisława Żaryn, ale także bez często anonimowych, murarzy, majstrów, stolarzy i cieśli – powiedziała podczas konferencji Renata Kaznowska, wiceprezydent m.st. Warszawy.
Inicjatorem wpisu był architekt i urbanista prof. Krzysztof Pawłowski, odznaczony przez Ewę Malinowską Grupińską, przewodnicząca Rady Miasta, medalem „Zasłużony dla m.st. Warszawy”.
W dokumentacji przesłanej w 1979 r. do UNESCO profesor przedstawił pięć polskich kandydatur: Stare Miasto w Krakowie, Kopalnię Soli w Wieliczce, Stare Miasto w Warszawie, obóz koncentracyjny Auschwitz – Birkenau i Puszczę Białowieską. Kraków nie budził wątpliwości, podobnie jak obóz zagłady, jednakże postanowiono, że pierwsze wpisy będą miały charakter zdecydowanie jednoznaczny i pozytywny, podkreślający twórczą rolę człowieka, a nie jej zaprzeczenie, jakim był obóz koncentracyjny Auschwitz – Birkenau. Wpisu tego dokonano dwa lata później.
Przykład kompletnej rekonstrukcji historycznej
Początkowo strona polska zamierzała przedstawić do wpisu Stare i Nowe Miasto. Odstąpiono jednak od tego zamiaru, gdyż Nowe Miasto częściowo wypełniono zabudową współczesną. Powojenna odbudowa miała charakter twórczej kreacji, w ramach której odtworzono nie tylko architekturę i funkcje mieszkalne, ale także handlowe, usługowe i gastronomiczne.
Ostatecznie w ślad za przesłaną dokumentacją, Komitet Dziedzictwa ICOMOS w maju 1980 r. wystosował opinię, w której jako uzasadnienie napisano: „Nominowane dobro kultury odpowiada zasadniczym warunkom przypisanym do Listy Światowego Dziedzictwa, a jego wyjątkowa wartość jest powszechnie uznana. W sposób szczególny odpowiada kryteriom nr 6 (o szczególnych wartościach historycznych). W następstwie powstania warszawskiego w sierpniu 1944 r. stolica Polski w odwecie została unicestwiona przez nazistowskiego okupanta.
Z ruin, pomiędzy rokiem 1945 a 1966, wolą narodu miasto zniszczone w 85 % zostało przywrócone do życia. Rekonstrukcja historycznego centrum, identyczna z oryginalną, symbolizuje wolę zapewnienia przetrwania jednego z pierwszych śladów polskiego osadnictwa kulturowego i w obrazowy sposób przedstawia fachowość technik konserwatorskich drugiej połowy XX w.”
Granice pierwszych wpisów nie były przygotowywane, jak obecnie, w oparciu o analizy geodezyjne, pozwalające na precyzyjne wyznaczenie chronionego obszaru. W momencie wpisu warszawskiego Starego Miasta nie istniało jeszcze pojęcie tzw. strefy buforowej czy otuliny wokół zabytku światowego dziedzictwa (określonej dopiero w 2014 r.), której głównym celem jest ochrona osi widokowych zarówno z, jaki i na obszar objęty ochroną.
Następnym warunkiem przyjęcia kandydatury było kryterium nr 2, czyli wpływ na inne realizacje konserwatorskie. Uzasadnienie brzmiało: „kryterium nr 2 może być także uwzględnione ponieważ rekonstrukcja historycznego centrum Warszawy wywarła znaczący wpływ na rozwój metod konserwatorskich w większości krajów europejskich w dziedzinie przemian doktryn planowania i zachowania historycznych dzielnic. Przedstawiając powyższe kwestie, „autentyczność” nie musi być rozumiana dosłownie. Historyczne centrum Warszawy tragicznie zniszczone w 1944 r., jest wyjątkowym przykładem całkowitej (kompletnej) rekonstrukcji historycznej struktury od XIII do XX wieku. Autentyczność tej wyjątkowej realizacji zamyka się w latach 1945 – 1966”
Stare Miasto na Liście
Ostatecznie, 2 września 1980 r. Historyczne Centrum Warszawy zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Znalazło się wśród miast historycznych takich jak m.in.: centrum Rzymu wraz z Watykanem, Ouro Preto w Brazylii, czy Bosra w Syrii, parków narodowych Durmitor w Jugoslawii i Garaniba w Zairze, oraz pojedynczych obiektów: w Mediolanie, klasztor Dominikanów i kościół Santa Maria delle Grazie z freskiem Ostatniej Wieczerzy Leonarda da Vinci.
W początkach 1981 r. na kamienicy przy Zapiecku na Starym Mieście została umieszczona płyta o następującej treści: „Postanowieniem Komitetu Dziedzictwa Światowego Warszawskie Stare Miasto Dobrem Kultury Światowej UNESCO Wrzesień, 1980”.
W połowie lat dwutysięcznych na obrzeżach Starego Miasta zostały zainstalowane trójwymiarowe makiety informujące o wpisie.
Wydarzenia rocznicowe
W tym roku m.st. Warszawa obchodzi dwie rocznice: 40-lecie wpisu historycznego centrum stolicy na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz 75-lecie odbudowy Warszawy. Jak podkreślił Michał Krasucki, dyrektor Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków, obie rocznice z powodu epidemii będą świętowane w ograniczonym zakresie.
Już teraz zapraszamy:
- 26 września na spacer po Starym Mieście z cyklu „Warszawskie Konserwacje”;
- 29 września na konferencję „Warszawskie Stare Miasto - autentyzm nieznany. Zachowanie i konserwacja tynków i malarstwa ściennego zabytku światowego dziedzictwa UNESCO”, Pałac Ślubów przy pl. Zamkowy 6 (spotkanie w formule hybrydowej będzie dostępne on line).
