Pierwszym krokiem do utworzenia parku kulturowego jest uświadomienie sobie wartości kulturowych krajobrazu naszej małej ojczyzny. To samorząd najlepiej zna zarządzany przez siebie obszar, jego walory kulturowe, a także potrzeby i wyzwania, z jakimi mierzą się mieszkańcy. Dlatego to jemu ustawa o ochronie zabytków powierza inicjatywę powołania parku kulturowego.
Park kulturowy na miarę
Rzut okna na czterdzieści jeden polskich parków kulturowych pokazuje, że tak jak zróżnicowane są ich krajobrazy, tak różne są drogi prowadzące do ich ochrony. Park Stawów Klasztornych w Słupsku tworzy w historycznej lokalizacji nową przestrzeń rekreacyjną dla mieszkańców. Celem powołania parku kulturowego Hałdy Popłuczkowej w Tarnowskich Górach jest między innymi ochrona unikatowego ekosystemu. Park Warmińskiej Drogi Krajobrazowej zablokował wycinkę cennych drzew przy drodze prowadzącej do wsi Gietrzwałd.
Liczna grupa parków kulturowych skupia się na rewitalizacji i popularyzacji dziedzictwa kulturowego danego miejsca. Twierdza Srebrna Góra, Miasto Tkaczy Zgierz czy Osada Łowców Fok w nadmorskim Rzucewie z sukcesami promują lokalną historię. Ruch turystyczny natomiast finansuje renowację cennych zabytków.
Parki kulturowe tworzy się też, żeby przeciwdziałać negatywnym skutkom turystyfikacji. Mają one chronić przed chaotyczną zabudową (Kotlina Zakopiańska), bałaganem reklamowym (Stare Miasta w Krakowie i we Wrocławiu), podnosić estetykę handlu i usług (Krupówki w Zakopanem).
Park kulturowy to taki garnitur na miarę. Dostępne narzędzia ochrony każdorazowo dopasowują się do wyzwań, z jakimi mierzy się wartościowy, historyczny krajobraz.
Co nie jest zakazane, jest dozwolone
W uchwale tworzącej park kulturowy muszą się znaleźć informacje o jego nazwie i granicach, a także o sposobach ochrony cennego krajobrazu i służących temu zakazach i ograniczeniach. Uchwała nie może nakładać obowiązków, ani nic nakazywać. Nie może zalecać konkretnych rozwiązań, dopuszczać takich czy innych działań.
Ustawa o ochronie zabytków wskazuje zamkniętą listę tematów, które może regulować uchwała o parku kulturowym. Są to roboty budowlane oraz działalność handlowa, usługowa, przemysłowa i rolnicza. Zakazy i ograniczenia mogą też dotyczyć zmiany sposobu korzystania z zabytku nieruchomego, umieszczania nośników reklamowych, sytuowania obiektów małej architektury oraz składowania odpadów.
Mieszkańcy mają głos
Projekt uchwały gmina przekazuje do zaopiniowania wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków. Następnie informuje mieszkańców o podjęciu prac nad utworzeniem parku kulturowego i wykłada projekt. Zainteresowani mogą zapoznać się z nim i złożyć uwagi. Co ważne, prawo do ich składania przysługuje wszystkim, nie tylko właścicielom nieruchomości położonych na terenie przyszłego parku kulturowego.
Daje to samorządowi cenną informację zwrotną. Pozwala udoskonalić projekt, wychwycić tematy budzące kontrowersje i miejsca ścierania się sprzecznych interesów. Po rozpatrzeniu uwag, projekt uchwały trafia pod obrady rady gminy, która podejmuje ostateczną decyzję o jego uchwaleniu.
Zarządzanie parkiem kulturowym
Ten moment mógłby wydawać się zwieńczeniem ogromu prac przy projekcie parku kulturowego. Samorząd nie może jednak spocząć na laurach. Droga ku skutecznej ochronie krajobrazu kulturowego dopiero się rozpoczyna.
Żeby istniejące na papierze zasady stały się rzeczywistością potrzebna jest wola polityczna, determinacja i konsekwencja w ich przestrzeganiu. Niezbędne jest kompleksowe zarządzenie cennym obszarem. Dzięki niemu można pogodzić interes społeczny, jakim jest ochrona ważnego kulturowo miejsca, ze zróżnicowanymi interesami właścicieli nieruchomości, zarządców terenów publicznych, przedsiębiorców, mieszkańców oraz użytkowników, w tym osób z niepełnosprawnościami, dzieci i osób starszych.
Ustawa daje możliwość powołania nowej jednostki organizacyjnej do zarządzania parkiem. Najczęściej jednak samorząd powierza to zadanie istniejącej już jednostce. Miejski konserwator zabytków, wydział kultury, architektury lub zarządzania przestrzenią publiczną współpracuje wtedy na bieżąco ze specjalistami z różnych dziedzin.
