Na krajobraz kulturowy składają się działania natury i aktywność człowieka. Przyroda dała nam ciekawe ukształtowanie wiślanej skarpy, ludzie zdecydowali o jej obecnym wyglądzie. Czy tylko ładnym? Śródmiejski pejzaż stał się codzienną scenografią naszego życia. Obok pięknych pałaców i kamienic, urokliwych parków są w nim brzydota wielkoformatowych reklamy, stoisk z tandetą, pozaklejanych folią sklepowych witryn. Jak możemy to zmienić?
Krajobraz kulturowy to postrzegana przez ludzi przestrzeń, zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji. Na przestrzeni wieków kształtowały ją czynniki naturalne i działalność człowieka. Przyjrzyjmy się bliżej tej definicji z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
Krajobraz naturalny Warszawy
Każdy krajobraz został stworzony przez naturę. Często o tym zapominamy, szczególnie w mieście - przestrzeni ukształtowanej przez kolejne pokolenia jego mieszkańców. A przecież czynniki przyrodnicze były zazwyczaj kluczowe przy podejmowaniu decyzji o lokalizacji osady, grodu, czy miasta. Również dziś mają ogromne znaczenie w korzystaniu i kształtowaniu przestrzeni.
Najbardziej charakterystycznymi elementami naturalnymi krajobrazu Warszawy są przecinająca miasto skarpa i płynąca u jej podnóża Wisła. Nieprzypadkowo Bolesław II Mazowiecki założył gród Warszowa w miejscu, gdzie rzeka podchodziła najbliżej stóp skarpy, a stok był najwyższy. Stroma skarpa zapewniała dogodną pozycję obronną i widokową. Takie posadowienie grodu zabezpieczało przed wylewami Wisły, a jednocześnie zapewniało bliskość wodnego szlaku handlowego.
Tworzymy krajobraz
Późniejsze kierunki rozwoju miasta również podporządkowane były bliskości skarpy. Nowe Miasto także założono na skarpie, na północ od Starej Warszawy. Ciągnący się wzdłuż wysokiego stoku trakt prowadzący do Krakowa do dziś pozostaje główną osią historycznego układu przestrzennego miasta. Przy Trakcie Królewskim lokowano reprezentacyjne zespoły pałacowe i klasztorne. Ich ogrody spływały po stokach skarpy i wykorzystywały jej walory widokowe. Podnóże skarpy, czyli Powiśle, przez wieki było rejonem „gorszym”. Zagrożonym wylewami Wisły, podmokłym, źle przewietrzanym, zamieszkałym przez biedotę.
Już ten krótki, uproszczony opis obrazuje ścisłe powiązania pomiędzy czynnikami naturalnymi a działalnością człowieka. Pokazuje, jak elementy przyrodnicze splatają się z wytworami kolejnych pokoleń zamieszkujących dane miejsce.
Punkt widzenia zależy od punktu siedzenia
Często pomijanym elementem definicji krajobrazu kulturowego jest jego obserwator. Jak w hinduskiej bajce o ślepcach i słoniu, każdy z nas inaczej odbiera otaczającą go rzeczywistość. Obraz obserwowanego i doświadczanego miejsca jest zależny od pochodzenia, wykształcenia, wiedzy i wrażliwości patrzącego. Zdolność odczytania ukrytych w krajobrazie nawarstwień historycznych, znaczeń kulturowych, kontekstów społecznych i zależności politycznych jest zjawiskiem złożonym. Z jednej strony, wpływa na tworzenie się grup o zbliżonym światopoglądzie i statusie. Z drugiej, to jak doświadczamy, odczuwamy, przeżywamy krajobraz zależne jest od naszego ulotnego nastroju.
Krajobraz tworzy nas
Znaczenie krajobrazu, tak wiejskiego - bliższego naturze, jak i miejskiego - silniej przekształconego przez człowieka - jest od stuleci tematem refleksji naukowców, filozofów i artystów. Jednak nawet gdy obca jest nam zaduma nad jakością naszego otoczenia i jej powiązaniami kulturowymi, krajobraz kulturowy jest scenografią naszego życia. Nawet gdy interesuje nas jedynie użyteczność i trwałość budynków, w których mieszkamy i pracujemy, krajobraz kulturowy codziennie oddziałuje na nasze zmysły i emocje. Wpływa na nasze doświadczenie i świadomość, a my tworzymy go naszymi działaniami. Kształtujemy nasze otoczenie decydując z sąsiadami o kolorystyce elewacji naszej kamienicy, wieszając jeden lub pięć szyldów nad wejściem do sklepu, wystawiając bądź nie potykacz przed kawiarnią.
Krajobraz miejski formowany przez kolejne pokolenia można czytać jak książkę. Z układu urbanistycznego, lokalizacji charakterystycznych budynków i ich wartości artystycznej wywnioskować można historię danego miejsca. Domyślić się, jak zmieniały się zamożność i wybory polityczne lokalnej społeczności. Jak kształtował się jej gust i znaczenie kulturotwórcze w skali lokalnej i międzynarodowej.
Tym samym krajobraz kulturowy może przedstawiać sobą wartości naukowe, historyczne i artystyczne istotne dla tożsamości lokalnej społeczności, godne zachowania i ochrony. Krajobraz kulturowy może być zabytkiem. Ochronie krajobrazu o wartościach spełniających definicję zabytku służą właśnie parki kulturowe.
