19 kwietnia 1943 r., w wigilię żydowskiego święta Pesach, wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Po jego upadku wszystkie budynki zrównano z ziemią. O tragicznej historii żydowskich mieszkańców Warszawy przypominają instytucje naukowe, muzea, pomniki, tablice informacyjne i oznaczenia w nawierzchni ulic.
Pod współczesnymi nawierzchniami z betonu i asfaltu, trawnikami i chodnikami mimo zniszczeń zachowały się relikty dawnego miasta, skrywające ślady wojennej przemocy i okrucieństwa. Czym są te relikty? Dla archeologów układem stratygraficznym, dokumentującym działania człowieka w przeszłości, które zachowały się w nakładających się na siebie sekwencjach warstw ziemnych, tworząc strukturę stanowiska archeologicznego. Warstwy te i znajdujące się w nich zabytki stanowią materialne źródło wiedzy o przeszłości. Ich badanie polega na analizowaniu relacji przestrzennych między nimi oraz ustalaniu przyczyn i okoliczności w jakich doszło do ich nawarstwienia. W kontekście getta są one materialnym i czytelnym śladem zbrodni, które miały miejsce w okresie okupacji niemieckiej.
Zniszczenia i ślady walki mogą pozostawić w zapisie archeologicznym warstwy spalenizny czy zasypiska gruzowego. Również próby ukrycia (zakopywanie) i zacierania śladów (poziomy niwelacji, plantowanie terenu) są paradoksalnie zachowane i wciąż czytelne dla archeologów. W ten sposób archeologia, badająca wydarzenia historyczne z niedawnej przeszłości, staje się jednym z narzędzi odzyskiwania pamięci, w tym konkretnym przypadku o tragicznych losach żydowskich mieszkańców Warszawy.
Ujęcie obszaru getta w gminnej ewidencji zabytków
Efektem kilkuletniej pracy badawczej zapoczątkowanej w 2017 r. przez zespół archeologów w Biurze Stołecznego Konserwatora Zabytków jest ujęcie w GEZ „Podziemnych reliktów getta warszawskiego - getta szczątkowego i szopów wraz z terenami niezamieszkałymi „dzikimi”. Osadnictwo miejskie”. Ujęcie w 2021 roku zabytku w GEZ nastąpiło w wyniku wieloetapowych konsultacji ze specjalistami z: Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma, Muzeum Historii Żydów Polskich Polin, Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Muzeum Getta Warszawskiego, Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, Państwowego Muzeum Archeologicznego, Muzeum Warszawy oraz Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich Oddział w Warszawie.
Ujęcie obszaru getta w gminnej ewidencji zabytków pozwoli objąć go prawną ochroną konserwatorską, na podstawie zapisów w przygotowywanych dla tego terenu miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Zasięg terytorialny zabytku ilustruje miejski portal mapowy, zakładka „Zabytki”.