Geneza programu
Edukacja jest kluczem do budowania pokojowych społeczności, ale dla milionów dzieci na całym świecie szkoła sama w sobie nie jest bezpieczna. Każdego dnia uczniowie i uczennice muszą się mierzyć z ogromną liczbą zagrożeń, między innymi bójkami, różnorodnymi formami dręczenia – w świecie zarówno realnym, jak i wirtualnym – przemocową dyscypliną, presją, aby dołączyć do lokalnych gangów, molestowaniem seksualnym czy nawet przemocą z użyciem broni. Wpływa to na naukę, a w dłuższej perspektywie może prowadzić do depresji, stanów lękowych a nawet samobójstwa. Przemoc jest doświadczeniem, które nie powinno być udziałem żadnego dziecka.
Henrietta Fore, Dyrektor Generalna UNICEF
Tło programu – raporty
Raport UNICEF: An Everyday Lesson: #ENDviolence in Schools
Z raportu UNICEF An Everyday Lesson: #ENDviolence in Schools[1] z 2018 roku wynika, że połowa uczniów i uczennic w wieku od trzynastu do piętnastu lat na całym świecie – czyli blisko 150 milionów młodych ludzi – deklaruje, że co najmniej raz w ciągu ostatnich kilku miesięcy doświadczyło przemocy ze strony rówieśników na terenie placówki edukacyjnej lub w jej okolicy. W Polsce jest to 48% uczniów i uczennic w wieku od trzynastu do piętnastu lat [2].
W ciągu ostatnich dwóch lat liczba zgłoszonych sytuacji agresji wzrosła o ponad połowę (są to również zachowania agresywne młodych ludzi wobec nauczycielek i nauczycieli).
W rzeczywistości agresji w szkołach jest o wiele więcej, niż wynika to ze statystyk, ponieważ często nie uwzględniają one przemocy psychicznej, na którą brakuje systemowych rozwiązań związanych z profilaktyką i reagowaniem i która rzadko jest zgłaszana do jakiejkolwiek formy interwencji, na przykład policji [3].
Raport Instytutu Badań Edukacyjnych: Bezpieczeństwo uczniów i klimat społeczny w polskich szkołach
Z badania przeprowadzonego w 2014 roku przez Instytut Badań Edukacyjnych na temat przemocy i agresji w szkole [4] oraz klimatu szkoły obejmującego społeczność uczniowską i kadrę pedagogiczną ze wszystkich typów szkół: podstawowych (od klasy czwartej), gimnazjów, liceów, techników oraz zasadniczych szkół zawodowych, wynika, że większość uczennic i uczniów w polskich szkołach doświadcza zachowań agresywnych ze strony koleżanek i kolegów, najczęściej są to działania w sferze relacyjnej i słownej. Nieco ponad jedna trzecia uczennic i uczniów doświadcza w ciągu miesiąca co najmniej kilku agresywnych zachowań koleżanek i kolegów, które uznaje za przykre, a co dziesiąta uczennica/co dziesiąty uczeń doświadcza w szkole długotrwałej przemocy, dręczenia, napastowania [5]. Wyniki te jednoznacznie wskazują, że w każdej szkole są dzieci, które doświadczają wykluczenia, dyskryminacji i przemocy: werbalnej, relacyjnej, fizycznej oraz cyberprzemocy.
Badania Health Behaviour in School-Aged Children
Z międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej, prowadzonych również w Polsce przez HBSC (Health Behaviour in School-Aged Children) – WHO Cross-national Collaborative Study, 2009/2011 – wynika, że istnieje ścisły związek między dobrymi relacjami w grupie oraz akceptacją w gronie rówieśników, a funkcjonowaniem w szkole i samopoczuciem psychofizycznym nastolatków.
Dzieci i młodzież, które doświadczają w szkole wykluczenia i przemocy, mogą mieć obniżone poczucie własnej wartości i pewności siebie. Myślą, że coś z nimi jest nie tak, że są gorsze, a nawet że zasługują na takie traktowanie. Często wpływa to negatywnie na ich funkcjonowanie podczas lekcji i osiągane wyniki. Muszą wkładać ogromny wysiłek, aby skupić się i skoncentrować podczas lekcji, ponieważ cały czas boją się, że będą prześladowane. W konsekwencji obawiają się uczęszczać do szkoły, chorują, chodzą na wagary. To oznacza również, że tracą możliwość uczenia się, bycia w grupie i nawiązywania przyjaźni.
Z badań [6] wynika, że osoby doświadczające przemocy nie otrzymują wystarczającej pomocy ze strony rówieśników (tak deklarowała połowa badanych): 90% młodych osób w szkołach uważa, że przemoc jest zła, a jednocześnie tylko 17% deklaruje, że reaguje, kiedy staje się świadkami przemocy. Lęk przed wykluczeniem, brakiem akceptacji ze strony grupy rówieśniczej wygrywa z wewnętrznym przekonaniem, że trzeba reagować na wykluczenie i przemoc w szkole.
Osoby, które takich zachowań doświadczają, często czują osamotnienie i bezsilność – uczucia te mogą wynikać z braku umiejętności bronienia się albo lęku przed jeszcze większymi prześladowaniami. Zdarza się, że młody człowiek doświadczający wykluczenia czy przemocy przestaje wierzyć, że może otrzymać skuteczną pomoc, traci poczucie bezpieczeństwa, w zamian zaś zdobywa przekonanie, że argument siły zapewnia niekwestionowaną przewagę. Wtedy, aby przystosowywać się do warunków, jakie dyktują silniejsi, zaczyna szukać wspar- cia w grupach o charakterze destruktywnym. Zdarza się również, że podejmując próby poradzenia sobie z doświadczaniem wykluczenia i przemocy, sięga po takie samo narzędzie, jakie wykorzystują sprawcy: przemoc, obrażanie, poniżanie, potwierdzając tym samym teorię błędnego koła przemocy, w którym relacje oparte na sile zacierają granicę między osobą stosującą przemoc a osobą doświadczającą przemocy, między przyczynami i skutkami.
Inspiracja do realizacji programu
Projekt Stop Bullying! A human rights based approach to tackling discrimination in schools
Inspiracją do realizacji działań projektowych w Warszawie pod nazwą Szkoła Przyjazna Prawom Człowieka. Jak przeciwdziałać wykluczeniu i przemocy w szkole? był międzynarodowy projekt Stop Bullying! A human rights based approach to tackling discrimination in schools współfinansowany przez Komisję Europejską (JUST/2013/DAP/AG/5578) i realizowany przez Amnesty International w ramach globalnego projektu SZKOŁA PRZYJAZNA PRAWOM CZŁOWIEKA. Obecnie projekt jest realizowany w dwudziestu dziewięciu krajach. W Polsce projekt był realizowany w latach 2014–2016 i objął pięć szkół. Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń było partnerem przy realizacji działań projektowych w dwóch warszawskich gimnazjach.
Głównym celem projektu było zapobieganie bullyingowi i dyskryminacji w szkołach przez edukację z zakresu praw człowieka oraz budowanie kultury praw człowieka opartej na wartościach szacunku, godności, równości i uczestnictwa. Propagowanie praw człowieka było traktowane jako integralna część życia szkoły oraz jej najbliższego otoczenia i było realizowane w szkołach przez zapraszanie do współpracy i angażowanie całej społeczności, obejmującej uczennice i uczniów, nauczycielki i nauczycieli, pracownice i pracowników na etatach niepedagogicznych oraz rodziców i opiekunów.
Obszary funkcjonowania szkoły, które były związane z działaniami projektowymi, to:
- samorządność uczniowska i procesy podejmowania decyzji,
- program nauczania i dokumenty szkolne,
- działalność pozalekcyjna,
- relacje między członkami całej społeczności.
Dzięki elastycznym ramom szkoły mogą dowolnie modyfikować proponowane aktywności, a projekt może być z powodzeniem realizowany w krajach o różnych ustrojach, uwarunkowaniach historycznych, społecznych i kulturowych oraz systemach funkcjonowania oświaty.
Pilotaż programu w dzielnicy Ochota
Impulsem do przeprowadzenia pilotażu projektu były ataki motywowane uprzedzeniami ze względu na pochodzenie, narodowość, wyznanie i kolor skóry, które wystąpiły w 2018 roku w dzielnicy Ochota: napaść na czternastolatkę pochodzenia tureckiego oraz akty wandalizmu w Centrum Kultury Muzułmańskiej. Rada Dzielnicy podjęła stanowisko potępiające wszelkie akty agresji, nietolerancji i dyskryminacji oraz zobowiązała Zarząd Dzielnicy do podjęcia działań, szczególnie skierowanych do społeczności szkolnych. Z inicjatywą przeprowadzenia warsztatów dotyczących praw człowieka, przeciwdziałania wykluczeniu oraz przemocy w szkole wyszła Katarzyna Łęgiewicz, burmistrz dzielnicy Ochota.
Za realizację projektu w dzielnicy Ochota odpowiedzialne były następujące instytucje:
- Centrum Komunikacji Społecznej Urzędu m.st. Warszawy,
- Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy,
- Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń.
[1] Por.https://www.unicef.org/publications/files/An_Everyday_Lesson-ENDviolence_in_Schools.pdf
[2] Gorszy wynik uzyskały między innymi Kanada (50%), Francja (51%) czy Węgry (51%). Najgorzej w zestawieniu wypada Litwa (66%) i Łotwa (63%). Najmniej nastolatków deklarujących doświadczenie przemocy rówieśniczej w szkołach jest w Szwecji (28%), Islandii (29%) i Hiszpanii (33%).
[3] Por. https://serwisy.gazetaprawna.pl/edukacja/artykuly/1389736,likwidacja-gimnazjow-a-wzrost-przemocy-wsrod-uczniow.html [dostęp: 10 lutego 2020 roku].
[4] J. Przewłocka, Bezpieczeństwo uczniów i klimat społeczny w polskich szkołach. Raport z badania, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2015. Badanie przeprowadzono w 2014 roku. Raport przygotowany w ramach projektu systemowego „Badanie jakości i efektywności edukacji oraz instytucjonalizacja zaplecza badawczego”, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, realizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych
[5] Według danych Ministerstwa Edukacji Narodowej na 30 września 2015 roku było 4 865 331 uczennic i uczniów na wszystkich poziomach nauczania
[6] J.Przewłocka, Bezpieczeństwo...
