Definicja i koncepcje rozwoju miast

Rozwój miasta

Rozwój miasta jest zmianą, procesem kierunkowych przemian, podczas którego formy prostsze i nieidealne przechodzą zmiany w kierunku form lepszych oraz doskonalszych. Z rozwojem mamy do czynienia wtedy, kiedy następuje zmiana jakościowa. W takim rozumieniu rozwój związany jest z pojęciem postępu.

Rozwój miasta zależy od wielu czynników i jest skomplikowanym, wielopłaszczyznowym i wieloaspektowym procesem. Zarządzający miastami muszą patrzeć na proces rozwoju perspektywicznie i wychodzić naprzeciw potrzebom obecnych, ale także przyszłych mieszkańców. Rozwój zależy dodatkowo od współpracy i współdziałania wielu uczestników, w tym: urzędników, przedstawicieli instytucji, przedsiębiorców, inwestorów, organizacji pozarządowych, aktywistów i oczywiście samych mieszkańców. Zdarza się czasem, że poszczególne grupy mają odmienne potrzeby a ich cele wykluczają się nawzajem. W takich sytuacjach konieczne są kompromisy lub szukanie nowych rozwiązań.

Współczesne miasta dążą do inteligentnego, zrównoważonego rozwoju. Zapewnienia równowagi między ładem ekologicznym, gospodarczym i społecznym. Miasta skupiają się na podnoszeniu jakości życia i potrzebach swoich mieszkańców, chcą być miejscami przyjaznymi, które gwarantują wysoką jakość życia. Dlatego miasta muszą rozwijać się we wszystkich obszarach i dziedzinach. Zapewniać łatwy i szybki dostęp do usług, energii, zasobów mieszkalnych, transportu, edukacji czy służby zdrowia. Poszerzać i uatrakcyjniać możliwości spędzania czasu wolnego, w tym ofertę kulturalną i sportową. Przyciągać nowych mieszkańców oraz inwestorów – a to z kolei wymaga tworzenia odpowiedniej sytuacji na rynku pracy, wiąże się z zasobami wykwalifikowanej kadry, dostępem do wiedzy i technologii. Duże znaczenie ma przyjazna administracja, ale także współistnienie na rynku innych firm, których obecność gwarantuje odpowiednią dla rozwoju biznesu atmosferę. 

Każde miasto ma swoje mocne strony, aspiracje, potencjały i możliwości. Z drugiej strony musi wychodzić naprzeciw licznym wyzwaniom. Wśród wyzwań, z którymi mierzą się metropolie na całym świecie można wymienić chociażby zmiany klimatyczne, zanieczyszczenie powietrza, eksploatację surowców naturalnych, kryzysy ekonomiczne, bezrobocie, czy w ostatnich latach: pandemię coronawirusa. Dodatkowo na rozwój miast wpływają nieustanie różnego rodzaju problemy i ograniczenia, tj. np. ograniczony budżet, polityka czy czas.

Koncepcje rozwoju miast

Historia rozwoju naszej cywilizacji to kronika powstawania, ewolucji i rozwoju miast. Na temat tego, jak powinny kształtować się i rozwijać miasta wypowiadają się największe postaci współczesnej nauki na całym świecie, w tym architekci, urbaniści, eksperci i znawcy tematu. Jako odpowiedzi na wyzwania, aktualne potrzeby, oczekiwania i kryzysy współczesnych metropolii tworzone są kolejne koncepcje miast. Wiele z nich powstaje na bazie koncepcji wypracowanych już w przeszłości, a część założeń oraz celów w nich opisanych pojawia się i przenika w większości pomysłów. Osobną ideą, która przy okazji jest elementem wspólnym dla funkcjonujących koncepcji współczesnych miast, jest dbanie o „dobrostan ludzi”, polegający na zrównoważonym rozwoju, wyrównywaniu szans społecznych, dbaniu o dobre samopoczucie w miejscu zamieszkania, i co najważniejsze w dzisiejszych czasach – o zdrowie. 

Koncepcje koncentrują się na różnych aspektach: wykorzystaniu nowoczesnych technologii i inteligentnym zarządzaniu miastem, ochronie środowiska naturalnego i ekologicznych rozwiązaniach, zapewnieniu odporności na kryzysy czy budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, zaangażowanego w sprawy miasta i lokalnych społeczności. Inni próbują odnaleźć formę idealnego miasta w ucieczce w kierunku małomiasteczkowości, wolego tempa życia, zacieśnianiu więzi i dbałości o potrzeby lokalnych społeczności. Co najważniejsze, w centrum zainteresowania współczesnych koncepcji jest sam mieszkaniec – czyli człowiek i jego potrzeby. Wśród najpopularniejszych w ostatnich latach koncepcji na rozwój miasta można wymienić:

  • miasto inteligentne (smart city),
  • miasto zielone (green city),
  • miasto piętnastominutowe (15-minute city).
  • miasto odporne (resilient city).

Miasto inteligentne

Koncepcja miasta inteligentnego opiera się na rozwoju obszarów miejskich w oparciu o technologie informatyczne i komunikacyjne. Dzięki nowoczesnym rozwiązaniom miasto dostosowuje się do potrzeb mieszkańców a przestrzeń staje się przyjazna dla wszystkich użytkowników. Miasto inteligentne powinno działać jak sprawny organizm, w którym poszczególne elementy współpracują ze sobą, zapewniając harmonijny rozwój. Ważnym elementem w koncepcji miasta inteligentnego jest troska o środowisko i stosowanie ekologicznych rozwiązań. 

Idea smart city funkcjonuje już od ponad dwóch dekad i na przestrzeni lat doczekała się kolejnych generacji: 1.0, 2.0 oraz 3.0. W pierwotnej wersji (1.0) idea smart city opierała się głównie o nowe technologie wdrażane przez sektor ICT (z ang. informaton and communication technologies, czyli technologie informacyjno-telekomunikacyjne). W modelu tym nie zwracano szczególnej uwagi, czy proponowane technologie rozwiązują problemy mieszkańców i są odpowiedzią na ich faktyczne potrzeby. Kolejna generacja: smart city 2.0 odchodzi od silnego lobby biznesowo - technologicznego. Większą rolę odgrywają w tym wariancie władze miejskie, które stają się inicjatorem zmian i rozwiązań korzystnych dla miasta. Od ok. 2015 roku funkcjonuje model smart city 3.0. W tym ujęciu w centrum zainteresowania są obywatele miast. Co ważne, wdrażane zmiany są nie tylko odpowiedzią na zgłaszane przez nich potrzeby, ale także z nimi konsultowane. Technologie, infrastruktura i nowoczesne rozwiązania, choć cały czas pozostają istotne w koncepcji smart city, to schodzą na dalszy plan, a pierwsze miejsce zajmuje partycypacja i tworzenie miasta w sposób, który najbardziej odpowiada jego mieszkańcom. Otwarte podejście do myślenia o rozwoju miasta pozwala likwidować niepotrzebne bariery – w administracji, usługach, miejskich zbiorach danych czy aplikacjach, ale również pomiędzy mieszkańcami.

Dzięki innowacjom i nowoczesnym technologiom także Warszawa staje się miastem inteligentnym. Więcej w broszurze Warszawa smart city - 7 opowieści o inteligentnym rozwoju miasta.

Miasto zielone

Koncepcja zielonych miast powstała już w XIX wieku pod postacią idei „miast ogrodów”, a ich prekursorem był Ebenezer Howard. W publikacji „Garden Cities of Tomorrow” opisywał, w jaki sposób kształtować miejską przestrzeń. Idea „green city” ewoluowała przez lata i wraz ze wzrostem świadomości na temat konieczności ochrony środowiska, zyskała w czasach obecnych nowy wymiar. W obecnej postaci koncepcja ta bezpośrednio wynika z zasad zrównoważonego rozwoju.

Koncepcja miasta zielonego wiąże się przede wszystkim z miejską zielenią, która pozytywnie wpływa na klimat, stan środowiska, ale również odgrywa istotną rolę w życiu mieszkańców. Celem miast zielonych jest zwiększanie ilości zieleni miejskiej, aby służyła ona jako miejsca odpoczynku, spotkań towarzyskich i aktywności fizycznej. Idea miast zielonych obejmuje także wykorzystanie ekologicznych rozwiązań we wszystkich obszarach funkcjonowania miasta, ograniczenie negatywnego oddziaływania na środowisko zakładów przemysłowych czy transportu publicznego. Mieszkańców zachęca się do ekologicznych postaw: rezygnacji z jeżdżenia samochodem (lepiej wybrać rower), segregacji śmieci, oszczędzania wody i energii. Ważnym elementem koncepcji jest zielone budownictwo, zastosowanie nowoczesnych rozwiązań technologicznych w zakładach przemysłowych, rozwój recyklingu, czy ograniczenie ruchu samochodowego.

Miasta na całym świecie od lat wdrażają ideę miasta zielonego. Obserwują swoje działania i korzystają z dobryk praktyk realizowanych u sąsiadów. Od 2010 r. Komisja Europejska przyznaje szczególne wyróżnienie – tytuł Zielonej Stolicy Europy – które jest wyrazem uznania dla wysiłku miast na rzecz ochrony środowiska i poprawy jakości życia mieszkańców, ale ma na celu także zachęcenie włodarzy miast do wdrażania najlepszych praktyk inwestycyjnych przy jednoczesnej trosce o środowisko. Miasta oceniane są na podstawie:

  • lokalnego wkładu na rzecz zapobiegania globalnej zmianie klimatu,
  • zarządzania transportem miejskim,
  • terenów zieleni miejskiej,
  • zwalczania hałasu,
  • wytwarzania odpadów i zarządzania nimi,
  • ochrony przyrody i różnorodności biologicznej,
  • jakości powietrza, zużycia wody,
  • oczyszczania ścieków,
  • eko-innowacji i trwałego zatrudnienia,
  • zarządzania środowiskiem na poziomie władz lokalnych,
  • sprawności energetycznej.

Pierwszym laureatem nagrody był Sztokholm. Zieloną Stolicą Europy obecnie jest Grenoble (Francja), znamy także laureata roku 2023: został nim estoński Tallin, który pokonał Kraków, Helsingborg i Sofię.

Warszawa prowadzi wiele działań, które mają przybliżyć stolicę do bycia miastem zielonym. Przygotowywany jest długoterminowy plan zrównoważonego rozwoju i dążenia do neutralności klimatycznej do roku 2050, który komunikowany jest pod nazwą „Zielona Wizja Warszawy”. Więcej o bieżących działaniach stolicy można znaleźć na facebookowym profilu Warszawa dla Klimatu. 

Miasto piętnastominutowe 

Idea piętnastominutowego miasta oznacza, że miasto zapewnia dostęp do podstawowych funkcji społecznych tj. praca, oświata, opieka zdrowotna, ale także sklepy czy punkty rekreacyjne, w bezpośredniej bliskości miejsca zamieszkania. Ta bliskość oznacza dystans, który możemy pokonać w 15 minut pieszo lub rowerem. Miasto 15-minutowe stawia na wzmacnianie lokalnych społeczności i lokalnych więzi. Promowane są inwestycje w zazielenianie terenów rekreacyjno-sportowych i tworzenie przestrzeni otwartych dla wszystkich mieszkańców. Elementem tej koncepcji jest także wprowadzanie wielofunkcyjności do urbanistyki i planowania zabudowy oraz do poszczególnych obiektów, które powinny być wykorzystywane do różnych celów – do pracy, spotkań lokalnych społeczności, zajęć sportowych etc. Ważne jest tworzenie miejsc, gdzie sąsiedzi mają szansę wymieniać się usługami lub korzystać z usług oferowanych przez lokalnych przedsiębiorców.

Miasto 15-minutowe jest często wskazywane jako idea będąca odpowiedzią na problemy, przed jakimi stanęliśmy w obliczu pandemii coronawirusa. Łatwiej zapewnić mieszkańcom bezpieczeństwo, gdy mają do dyspozycji przyjazną przestrzeń: dostęp do ścieżek rowerowych i licznych terenów zielonych.  Zaspakajanie większości potrzeb życiowych w najbliższej okolicy ma dodatkowo korzystny wpływ na rozwój lokalnej przedsiębiorczości. Dlatego istotnym elementem tej koncepcji miasta i jednocześnie odpowiedzią na załamanie gospodarki może być system zachęt oraz narzędzia dla przedsiębiorców do stworzenia oferty handlowej lub usługowej dla lokalnych społeczności.

Pomysł piętnastominutowego miasta prężnie rozwija się w wielu miastach: w Paryżu, Barcelonie, Wiedniu czy Oslo. Są oczywiście miejsca, w których koncepcja ta nie jest łatwa do wdrożenia. Na przykład w Ameryce Północnej czy Australii, ze względu na mniejsze zagęszczenie ludności ale również mentalność mieszkańców, nie da się w pełni zastosować modelu kwadransowego miasta. Dlatego zdarza się, że wdrażana jest modyfikacja tego programu: miasta 20-minutowego.

Miasto odporne

Liczne kryzysy: gospodarcze i społeczne, klęski żywiołowe – a w ostatnim czasie pandemia COVID-19 – wymusiły skoncentrowanie wysiłków miast na działaniach adaptacyjnych i wdrażaniu działań, których celem jest zbudowanie odporności i zapewnienie mieszkańcom bezpieczeństwa. Idea miasta odpornego koncentruje się właśnie na budowaniu odporności miasta na zdarzenia niszczące oraz zdolności do regeneracji i dalszego zrównoważonego rozwoju. Pierwszym krokiem jest właściwa identyfikacja zagrożeń oraz umiejętne wyciąganie wniosków z kryzysowych sytuacji. Kluczowe jest patrzenie na organizm miejski jako sieć ściśle powiązanych ze sobą elementów, które z perspektywy zarządzania miastem należy rozpatrywać całościowo. Miasta przyszłości muszą być odporne na wszelkie kryzysy: ubóstwo, zmiany klimatyczne, degradację środowiska, przestępczość czy bezrobocie. Różnorodność problemów determinuje konieczność wdrażania zintegrowanych działań mających na celu uodpornienie miast na potencjalne, przyszłe kryzysy.

Miasta różnią się między sobą pod względem sytuacji geopolitycznej, ekonomicznej, czy społecznej. Doświadczają odmiennych kryzysów i opracowują własne sposoby radzenia sobie z trudnościami. Od 2013 roku działa międzynarodowy program "100 Resilient Cities", który stanowi platformę współpracy miejskich teoretyków i praktyków pracujących nad rozwijaniem krytycznej refleksji nad miejską odpornością. Celem projektu jest rozwijanie współpracy między miastami partnerskimi zgrupowanymi wokół różnych wymiarów zarządzania odpornością miast i wdrażanie nowoczesnych rozwiązań w prowadzoną przez samorządy politykę miejską. Więcej o projekcie na stronie Fundacji Rockefellera. 

Warszawa czerpie z większości współczesnych koncepcji rozwoju miast. Wśród realizowanych od lat działań i podejmowanych inicjatyw przeplatają się różne koncepcje miasta inteligentnego, zielonego, piętnastominutowego czy odpornego. Najważniejsze elementy tych koncepcji zostały ujęte w „Strategii #Warszawa2030”. Wybrzmiewają one zarówno w wizji, jak również celach strategii.